رسانه‌ها و بازنمایی – معرفی کتاب سید محمد مهدی زاده

با جستاری کوتاه از کتاب “در حکایت و شکایت زبان فارسی” استاد ارجمند محمود کیانوش شروع می‌کنم که انصافاً خالی از لطف و بی‌ارتباط به موضوع نیست:

“نیچه در کتاب ” انسان، کلاً و صرفاً انسان” می‌گوید: اهمیت زبان در تکامل فرهنگ در این است که انسان با زبان در کنار جهان واقعی، جهان دیگری بنیاد کرد، جایی چنان استوار که بتواند بر آن بایستد و جهان واقعی را از جا بکند و در اختیار بگیرد و بر آن فرمانروایی کند.

به‌عبارت‌دیگر، انسان از دنیای ناشناخته‌ای که طبیعت در پیش او گذاشته بود، با زبان دنیای دیگری ساخت که هر چیز آن و همه‌چیز آن در کلام او معنی و مفهومی انسانی پیدا کرد و به شناخت او درآمد. بدون زبان، هستی هر چه هست، هست، اما حقیقت و معنایی ندارد.

انسان در برتری در جانوران دیگر بسیار هنرها دارد، همه شگفت، همه والا، اما فقط یکی از آنها است که مقدس است. یکی که او را با خدا هم سخن کرده است. از نظامی گنجوی بشنویم:

 از هر چه آفرید خدای

 تا از او جز سخن چه ماند به جای؟

 یادگاری کز آدمیزاد است،

 سخن است آن دیگر همه باد است!”

محمود کیانوش

کتاب رسانه‌ها و بازنمایی مجموعه‌ای نه چندان طولانی، از سید محمد مهدی زاده است.

محتوایش گفتمان‌ها و بخش‌هایی است که به موضوعات مختلف و گوناگونی پرداخته است اما با دیدی کلی می‌توان گفت نگاه نویسنده دیدی جامع و منسجم بر یک موضوع بهم پیوسته و مرتبط در رابطه با بازنمایی و ارتباطش با مفاهیم جامعه شناسی و سیاسی معاصر متمرکز است و مفاهیمی چون جنسیت، نژاد، مذهب، شرق، غرب، قدرت، زبان، نژاد پرستی و غیره را در بر می‌گیرد.

متن این کتاب مجموعه‌ای است از نقطه نظرات و دیدگاه‌های اندیشمندان و نظریه پردازان فلسفی، جامعه شناسان و روانشناسان به همراه خود نویسنده که مجموعه کاملی را عرضه می‌دارد.

تعاریف پایه و نحوه پیدایش و شکل گیری پدیده‌ها در ادوار مختلف را به همراه تببین و به ثمر نشستن دیدگاه‌هایی که هم اینک به صورت پر رنگ و نهادینه در بخش‌هایی از جوامع بشری شکل گرفته می‌توان در رابطه با موضوعات متنوع کتاب ردیابی و بررسی کرد.

به عنوان خواننده نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم با متنی عاری از حال و هوای خشک یک متن کاملا آکادمیک مواجه باشیم. این کتاب شیوه تخصصی دارد و کتابی کاملاً پژوهشی و با رویکرد شناختی است.

کتاب متشکل از چهار بخش می‌باشد.

بخش اول در برگیرنده بازنمایی که خود شامل زیر مجموعه زیر است:

زبان و بازنمایی

گفتمان و بازنمایی

ایدئولوژی و بازنمایی

ایدئولوژی، زبان و قدرت

بازنمایی رسانه‌ای: رسانه، گفتمان و قدرت

بخش دوم

گفتمان استعماری غرب سیاست بازنمایی شرق

بخش سوم

گفتمان پدر سالاری: بازنمایی جنسیت

بخش چهارم

گفتمان نژاد پرستی: بازنمایی نژاد

در انتهای کتاب بخش نتیجه هم در نظر گرفته شده است.

در قسمت نتیجه کتاب، آقای مهدی زاده به ضرورت اتخاذ رویکردی انتقادی به بازنمایی رسانه‌ها اشاره نموده‌اند زیرا که از نظر ایشان داشتن موضعی سیاسی و اجتماعی به نفع فرودستان و علیه فرادستان در مناسبات اجتماعی دنیای امروز و پژوهش رسانه‌ای امری لازم است.

ایشان در بخشی آورده است:

“پژوهشگر انتقادی با اتخاذ رویکرد و موضعی ترقی خواهانه علیه همه اشکال و صور سلطه و نابرابری در قالب ایدئولوژی و گفتمان رسانه‌ای، تقابل‌ها و تعارض‌های موجود را که منشأ بازتولید و تحکیم نابرابری‌ها، تحریف و سلطه است، مورد نقد و پرسش قرار می‌دهد و با تدوین صورتی از دانش جدید و رهایی بخش، سعی در رهایی مردم از الزام‌ها و اجبارهای سیاسی و اجتماعی دارد.”

جمع بندی

ما انسان ها به خوبی سانسور، حذف، اضافه و..را فرا گرفته ایم. و جالب تر آنکه به سراغ بخشی می‌رویم که برایمان جذاب‌تر است.

نمونه آشکار این انتخاب و نمایش واقعیت به گونه ای که می خواهیم ، حجم بالای عکس‌های ثبت شده در اینستاگرام است. در واقع ما مشغول بازنمایی واقعیت و تصویرگر بخشی از رویدادهای زندگی خودمان –به انتخاب خودمان- هستیم. مصداق دیگر، رویدادها و اتفاقاتی است که در جهان در حال وقوع است و هیچوقت برابر با انتشار خبرهایی نیست که در رسانه‌ها تولید می‌شود.

کسانی هستند که با هدف انباشت قدرت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و … بر نحوه تولید محتوای خبری در رسانه‌ها تأثیر می‌گذارند.

اگر در یک نگاه خوشبینانه تمام ماجرا را به قدرت ربط ندهیم، همیشه دلایلی وجود دارد، تا کسانی دست اندر کارِ بُرش، حذف و کپی از واقعیت باشند. دلایلی که این مطلب را طولانی می‌کند.

واقعیت ساخته شده رسانه‌ای تنها بخش یا تکه‌ای از واقعیت‌های موجود در دنیای ماست.

به طور قطع امروزه جریان سازی آگاهانه رسانه‌ها، می‌تواند به رشد فرهنگی و توسعه سیاسی و اقتصادی جوامع کمک کند و زندگی ساکنان کره زمین را متاثر از خود کند. نکته اینجاست که چه کسانی بر این ضرورت نظارت می کنند؟

در حال حاضر سؤال دیگر این “نیست” که رسانه چه اثری بر مخاطب می‌گذارد.

بلکه مسئله اصلی اینجاست، که جریان سازی رسانه ای و بازنمایی رسانه چه کمکی به روشنگری و تفسیرِ مخاطب از محیط اطرافش می‌کند؟ رسانه‌های جمعی با اثر گذاری بر نگرش گیرندگان پیام، می‌توانند مسیر توسعه جوامع را هموار یا دشوار کنند. در عصر حاضر اهمیت “مسئولیت رسانه”، از “آزادی رسانه” پیشی گرفته است و صداقت، بی طرفی و مسئولیت پذیری تولید کنندگان محتوا و برنامه‌های گوناگون رسانه‌ای، در مواجهه با وقایع پیشِ رو، ضروری است.

با درک این موضوع، کوچک نمایی دردها و رنج‌های بی‌شمار انسان‌ها در سرتاسر جهان را به سهولت نپذیریم و به قول نویسنده کتاب، ضرورت نگاه انتقادی به بازنمایی رسانه های عصر حاضر و سلطه آنان را جدی بگیریم.